Archetypen… wat zijn dat eigenlijk?

Regelmatig krijg ik de vraag: “Oh, leuk, je werkt met archetypen…. Wat zijn dat nu eigenlijk?” Geen simpele vraag… De meeste mensen hebben wel een vage notie van wat archetypen zijn. “Die zijn van Carl Jung, toch?”, krijg ik vaak als eerste reactie.

In deze blog leg ik uit wat archetypen zijn en welke rol ze ook in jouw leven spelen.

Universele patronen

Archetypen zijn universele ‘oer-patronen’ in mensen. Deze oer-patronen maken jou als mens tot wie jij bent. Ieder mens is opgebouwd uit DNA. Simpel gezegd zorgt jouw DNA voor al je uiterlijke kenmerken. Daarnaast is ieder mens dus ook opgebouwd uit allerlei archetypen. Ze vormen de basis van jouw karakter, je neigingen, gevoelens, overtuigingen, motivaties en acties.

De meeste archetypen zijn psychologische patronen die voortkomen uit een historische rol in het leven, bv moeder, bedrieger, meester, leerling. Het kunnen ook universele gebeurtenissen of situaties zijn, bv dood, wedergeboorte. Deze ‘oer-patronen’ dragen dus symbolen, beelden en thema’s in zich, die los staan van opleiding, cultuur waarin je opgroeit of tijdsgeest.

Iedereen heeft ‘alle’ archetypen in zich. Maar iedereen geeft er op een eigen individuele manier uiting aan. Zo herkennen we bijvoorbeeld waar dan ook ter wereld het archetype ‘moeder’ of ‘leider’ en toch zijn de moeders en leiders overal ter wereld behept met een andere stijl, een andere houding of andere gedragingen.

Bron in onszelf

Stel je voor dat je onderbewustzijn een bron met water is. In deze bron zijn alle denkbare archetypen verzameld. Als je over de rand van die bron naar het wateroppervlakte kijkt zie je de archetypen die aan de oppervlakte zitten. Als de bron helder is, zie je wellicht ook die archetypen die daaronder zitten. Maar als er iets gebeurt, waardoor de bron in beweging komt, worden er andere archetypen zichtbaar.

De archetypen die in jou actief zijn, kunnen dus van tijd tot tijd verschillen en van situatie tot situatie verschillen. Dat wat er in jou én om jou heen gebeurt, maakt dat het water in jouw bron in beweging komt. Daarmee komen er dus ook andere archetypen naar de oppervlakte.

Juist dit gegeven maakt dat begrijpen wat archetypen echt zijn en welke rol ze in ons leven hebben, zo lastig.

 Je innerlijke ‘bondgenoten’

Archetypen zijn eigenlijk je innerlijke bondgenoten. Innerlijke ‘ikken’ waarvan sommigen je hele leven al duidelijk aanwezig zijn geweest. Als klein meisje speelde ik altijd ‘schooltje’ met de kinderen in de buurt. Ik was de juf en gaf les. Het krijtbord stond bij ons op zolder met een rij stoeltjes ervoor. Het archetype ‘wijze’ of ‘gids’ zit diep in mij. Nog steeds zit ik helemaal in mijn flow als ik als docent of trainer actief ben. Kennis overdragen, daar word ik heel blij van.

Andere archetypen komen wellicht pas later aan de oppervlakte. De rebel in mij, die als motto heeft ‘regels zijn er om overtreden te worden’, kwam pas naar boven toen ik ging werken en in organisatieculturen en -structuren verstrikt raakte. Bij mijn eerste banen ben ik ook eigenlijk altijd met ‘gedoe’ weggegaan. Pas later kwam de ‘magiër’ in mij naar boven, die beter de verschillende belangen begreep en daardoor ook mensen in organisaties kon verenigen.

 Deze innerlijke ‘ikken’ hebben eigenschappen, gaven en strategieën waar je op kan vertrouwen in het leven. Ze helpen je om bepaalde doelen te halen of om moeilijkheden te overwinnen. In principe zijn archetypen neutraal, of anders gezegd: ze hebben sterke kanten, die je helpen, maar ook negatieve kanten die je eerder belemmeren.

Mensen zijn verhaalmachines

Mensen zijn verhaalmachines. Wat we ook doen of meemaken, als we er over praten, vertellen we het in de vorm van een verhaal.

Als je met de trein reist en zomaar spontaan met een wildvreemde medepassagier in gesprek raakt, is de kans groot dat jullie elkaar verhalen of anekdotes gaan vertellen over iets dat je meegemaakt hebt. Op het werk bij de koffieautomaat na de vakantie worden vakantieverhalen gedeeld. ’s-Avonds aan tafel als je als gezin bij elkaar bent, komt toch vaak de vraag: “Hoe was het op school?” of “Hoe was het op je werk?” Waarna er een verhaal volgt. Tenminste als je niet, zoals ik soms, met alleen pubers aan tafel zit.. Dan hoor je vaak niks meer dan ‘meuh’ of ‘gewoon’. Maar eerlijk is eerlijk ook daar zit een verhaal achter al wordt dat niet direct uitgesproken.

Datgene wat mensen meemaken, waar en wanneer dan ook, vertellen ze in de vorm van verhalen. Deze verhalen zijn niet zomaar verhalen. Vaak zonder dat we het door hebben, zijn de gebeurtenissen die we meemaken door onze hersenen automatisch gekoppeld aan de archetypen in onszelf. Daarmee worden het betekenisvolle verhalen, die een diepere boodschap in zich hebben.

Verhaallagen

Ieder verhaal -dus ook jouw persoonlijke verhalen- bestaat uit vier lagen.

De eerste laag bevat de feiten. Je bent een mens, donker haar, blond haar, lang, kort, etc. Je bent geboren in plaats X, opgegroeid in Y en maakt je maakt mee dat je door de hoge werkdruk in het onderwijs overspannen thuis komt te zitten, bijvoorbeeld.

De tweede laag is de systemische laag van je verhaal. Heel simpel gezegd, is dit de intuïtieve stem in jou. Je hebt van thuis uit meegekregen, dat je in je werk niet moet zeuren, maar gewoon doen. Je hebt een hoog arbeidsethos en daar heb je je altijd aan gehouden. Schouders eronder, gaan met die banaan.

De derde laag bestaat uit de invloeden van die mensen om jou heen, die van belang zijn voor wie jij bent. Dit kunnen je ouders of broers en zussen zijn, maar ook de leraar van vroeger op school, grote inspirators, zoals Mandela, schrijvers, etc. Hun visie op het leven beïnvloedt jou in wie jij bent en wat je doet. Om in het voorbeeld te blijven: jij hebt voor het onderwijs gekozen, omdat je je leraar Nederlands van de middelbare school zo goed vond lesgeven. Hij heeft je geïnspireerd in hoe je tegen het vak aan kijkt en wat ervoor nodig is om leerlingen in de leerstand te krijgen.

De vierde laag is de metaforische, archetypische laag, waar ik in deze blog dieper op in ga. In het voorbeeld kan het zijn, dat het archetype ‘magier’ of de ‘wijze’ actief zijn. Dat zijn archetypen die graag kennis overdragen. Maar het kan ook de ‘zorger’ zijn, of de ‘redder’. Dat zijn archetypen die graag voor andere mensen zorgen, aandacht aan hen besteden. En zo zijn er nog wel meer mogelijkheden. 

Alle vier de lagen zijn even belangrijk. Ze zijn in praktijk altijd tegelijk actief, alleen ben je je daar niet altijd bewust van. Met name de invloed van die laatste laag wordt vaak over het hoofd gezien, is mijn ervaring, terwijl juist daar de sleutel ligt tot een daadwerkelijke gedragsverandering.

Eén beeld, duizend verhalen

Als we een verhaal vertellen over iets dat ons overkomen is, zijn er verschillende delen van je hersenen actief. Simpel gezegd wordt eerst het gedeelte van je hersenen actief dat beelden genereert én vervolgens geven andere gedeelten van je hersenen er woorden en betekenis aan. De archetypen zijn de beelden en die staan dus los van de woorden en de betekenis die we eraan geven.

Als twee mensen dezelfde situatie meemaken, kunnen hun ervaringen en de betekenis die zij eraan geven totaal anders zijn. Dit betekent dat het zo zou kunnen zijn dat onze hersenen in een bepaalde situatie (lees: bij bepaalde beelden) de verkeerde woorden en betekenis verbinden aan het beeld. Met andere woorden: het verhaal dat we vertellen hoeft niet waar te zijn!

Foutje… Bedankt!

We vertellen onszelf ook verhalen. Bijvoorbeeld “Ik kan niet tekenen.” “Ik kan goed leidinggeven.” Of “Dit is een politieke organisatie.” De verhalen die we onszelf vertellen, bepalen wie we zijn en wat we doen. Ze beïnvloeden in hoge mate de kwaliteiten, vaardigheden, talenten, maar ook onze belemmeringen die we ontwikkelen in ons leven.

De beelden die wij bewust of onbewust hebben bij de archetypen, die in ons actief zijn, beïnvloeden dus ook het verhaal dat we over onszelf vertellen. Maar die beelden hoeven dus niet persé te kloppen.

Wees je bewust van de actieve archetypen in jou of in anderen

Als we ons dus niet bewust zijn van de betekenis van de verhalen die we (onszelf) vertellen en deze los gaan zien van de archetypische beelden, komen ze vast te zitten in ons hoofd. “Ik kan niet tekenen” hoeft niet persé waar te zijn. Tijdens trainingen laat ik vaak een Tedtalk zien van Graham Shaw waarin hij in een paar minuten laat zien, dat iedereen kan tekenen.

Als een dergelijke overtuiging vast is komen te zitten in ons, zullen we deze verhaallijn steeds weer opnieuw (be)leven. “Dit overkomt mij nu altijd” is een duidelijk signaal dat je vast zit in een patroon.

Let wel: het is niet per definitie negatief dat we vastzitten in een verhaal. Soms brengt een verhaal ons daadwerkelijk verder in onze ontwikkeling in het leven. Echter, als je in een verhaal zit, waar je niet in wilt zitten, dan zit je vast in een negatief patroon. In andere woorden gezegd: je beleeft de negatieve eigenschappen van een archetype in jou steeds opnieuw.

Hoe meer je over de verschillende archetypes en hun eigenschappen weet, hoe eerder je ze in je eigen reactie of in het gedrag van anderen herkent. Dat geeft jou de mogelijkheid om de archetypische beelden los te koppelen van de woorden en de betekenis die je eraan geeft en daarmee dus bewust anders te reageren.

Narratieve coaching

Herken je van jezelf dat je vast zit in een verhaal waar je niet in wilt zitten? Herken je bepaalde negatieve overtuigingen, waar je maar niet van los komt? Neem contact met mij op: ik help je graag de andere kant van je verhaal ontdekken.

Klik hier als je meer wilt weten over narratieve coaching